‘‘เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา, น เม เอตํ ปติรูป’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ อธิปตฺติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปสฺส อกรณํ อตฺตาธิปเตยฺยํ นามฯ โลกํ อธิปติํ กตฺวา อกรณํ โลกาธิปเตยฺยํ นามฯ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิปติํ กตฺวา อกรณํ ธมฺมาธิปเตยฺยํ นามฯ

กถาวตฺถูนีติ กถาการณานิฯ อตีตํ วา อทฺธานนฺติ อตีตํ ธมฺมํ, อตีตกฺขนฺเธติ อตฺโถฯ อปิจ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมญฺญา, น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ (สํ. นิ. 3.62) เอวํ อาคเตน นิรุตฺติปถสุตฺเตนเปตฺถ อตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ

วิชฺชาติ ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชาฯ วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ฐิตํ ตมํ วิชฺฌติ, ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ จุตูปปาตญาณํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, ตญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ อาสวานํ ขเย ญาณํ จตุสจฺจจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺมญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ

วิหาเรสุ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ทิพฺโพ วิหาโรฯ จตสฺโส อปฺปมญฺญา พฺรหฺมา วิหาโรฯ ผลสมาปตฺติ อริโย วิหาโรฯ

ปาฏิหาริยานิ เกวฏฺฏสุตฺเต วิตฺถาริตาเนวฯ

‘‘อิเม โข, อาวุโส’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิติ สมสฏฺฐิยา ติกานํ วเสน อสีติสตปญฺเห กเถนฺโต เถโร สามคฺคิรสํ ทสฺเสสีติฯ

ติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุกฺกวณฺณนา

[306] อิติ ติกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุกฺกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ‘‘สติปฏฺฐานจตุกฺกํ’’ ปุพฺเพ วิตฺถาริตเมวฯ

สมฺมปฺปธานจตุกฺเก ฉนฺทํ ชเนตีติ ‘‘โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท’’ติ เอวํ วุตฺตํ กตฺตุกมฺยตํ ชเนติฯ วายมตีติ วายามํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ชเนติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป ฯ วิตฺถาโร ปน สมฺมปฺปธานวิภงฺเค อาคโตเยวฯ

อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํฯ อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํ ฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค อาคโต เอวฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโตฯ ฌานกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาวฯ

[307] ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถายฯ อิธ ผลสมาปตฺติฌานานิ, ขีณาสวสฺส อปรภาเค นิพฺพตฺติตฌานานิ จ กถิตานิฯ

อาโลกสญฺญํ มนสิกโรตีติ ทิวา วา รตฺติํ วา สูริยจนฺทปชฺโชตมณิอาทีนํ อาโลกํ อาโลโกติ มนสิกโรติฯ ทิวาสญฺญํ อธิฏฺฐาตีติ เอวํ มนสิ กตฺวา ทิวาติสญฺญํ ฐเปติฯ ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา ทิฏฺโฐ อาโลโก, ตเถว ตํ รตฺติํ มนสิกโรติฯ ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา รตฺติํ อาโลโก ทิฏฺโฐ, เอวเมว ทิวา มนสิกโรติฯ อิติ วิวเฏน เจตสาติ เอวํ อปิหิเตน จิตฺเตนฯ อปริโยนทฺเธนาติ สมนฺตโต อนทฺเธนฯ สปฺปภาสนฺติ สโอภาสํฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ ญาณทสฺสนปฏิลาภตฺถายฯ อิมินา กิํ กถิตํ? มิทฺธวิโนทนอาโลโก กถิโต ปริกมฺมอาโลโก วาฯ อิมินา กิํ กถิตํ โหติ? ขีณาสวสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ ตสฺมิํ วา อาคเตปิ อนาคเตปิ ปาทกชฺฌานสมาปตฺติเมว สนฺธาย ‘‘สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวตี’’ติ วุตฺตํฯ

สติสมฺปชญฺญายาติ สตฺตฏฺฐานิกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส อตฺถายฯ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติอาทีสุ ขีณาสวสฺส วตฺถุ วิทิตํ โหติ อารมฺมณํ วิทิตํ วตฺถารมฺมณํ วิทิตํฯ วตฺถารมฺมณวิทิตตาย เอวํ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ นิรุชฺฌนฺติฯ

น เกวลญฺจ เวทนา เอว อิธ วุตฺตา สญฺญาทโยปิ , อวุตฺตา เจตนาทโยปิ, วิทิตา จ อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จ นิรุชฺฌนฺติ จฯ อปิ จ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ, อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนายสมุทโยฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส สมุทยํ ปสฺสติฯ เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ กถํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตูปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตูปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตูปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ เอวํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, ขยโต ภยโต สุญฺญโต ชานาติฯ กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธฯ…เป.… เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ อิมินาปิ นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิติ รูปนฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อยํ อาวุโส สมาธิภาวนาติ อยํ อาสวานํ ขยญาณสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิภาวนาฯ

[308] อปฺปมญฺญาติ ปมาณํ อคเหตฺวา อนวเสสผรณวเสน อปฺปมญฺญาวฯ อนุปทวณฺณนา ปน ภาวนาสมาธิวิธานญฺจ เอตาสํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมวฯ อรูปกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาวฯ

อปสฺเสนานีติ อปสฺสยานิฯ สงฺขายาติ ญาเณน ญตฺวาฯ ปฏิเสวตีติ ญาเณน ญตฺวา เสวิตพฺพยุตฺตกเมว เสวติฯ ตสฺส จ วิตฺถาโร ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปริภุญฺชตี’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ สงฺขาเยกํ อธิวาเสตีติ ญาเณน ญตฺวา อธิวาเสตพฺพยุตฺตกเมว อธิวาเสติฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสา’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ ปริวชฺเชตีติ ญาเณน ญตฺวา ปริวชฺเชตุํ ยุตฺตเมว ปริวชฺเชติฯ ตสฺส วิตฺถาโร ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถิํ ปริวชฺเชตี’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ วิโนเทตีติ ญาเณน ญตฺวา วิโนเทตพฺพเมว วิโนเทติ, นุทติ นีหรติ อนฺโต ปวิสิตุํ น เทติฯ ตสฺส วิตฺถาโร ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ

อริยวํสจตุกฺกวณฺณนา

[309] อริยวํสาติ อริยานํ วํสาฯ ยถา หิ ขตฺติยวํโส, พฺราหฺมณวํโส, เวสฺสวํโส, สุทฺทวํโส, สมณวํโส, กุลวํโส, ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปเวณี นาม โหติฯ โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริตคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติฯ เก ปน เต อริยา เยสํ เอเต วํสาติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน…เป.… อิมสฺมิํ กปฺเป กกุสนฺโธ, โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนาฯ เตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ อปิจ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ เต โข ปเนเต อคฺคญฺญา อคฺคาติ ชานิตพฺพาฯ รตฺตญฺญา ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพาฯ วํสญฺญา วํสาติ ชานิตพฺพาฯ

โปราณาติ น อธุนุปฺปตฺติกาฯ อสํกิณฺณา อวิกิณฺณา อนปนีตาฯ อสํกิณฺณปุพฺพา อตีตพุทฺเธหิ น สํกิณฺณปุพฺพาฯ ‘‘กิํ อิเมหี’’ติ น อปนีตปุพฺพา? น สงฺกียนฺตีติ อิทานิปิ น อปนียนฺติฯ น สงฺกียิสฺสนฺตีติ อนาคตพุทฺเธหิปิ น อปนียิสฺสนฺติ, เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา, สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิ อนินฺทิตา อครหิตาฯ

สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ อิตรีตเรน จีวเรนาติ ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิฯ อถ โข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถฯ จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา – ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติฯ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตสํ วิตฺถารกถา สามญฺญผเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย ‘‘สนฺตุฏฺโฐ โหติ, อิตรีตเรน ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโฐ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ